POIs | Kultursti Straumen - Vangshylla på Inderøy

Husmannsplassen Røenget

“Røenget” var en husmannsplass under Røvika, og lå rett nedenfor her du står. I 1865 var det Sivert (33 år) og Lisbet (24 år) som var “plassfolk” her. De fikk hele 12 barn, men flere døde i ung alder, fire av disse av difteri*. Ingen av barna slo seg ned på Inderøy, så når foreldra døde ble plassen slått sammen med Raudgrinda, og Jørgen Gran bygde nye hus.

Det var ikke husdyr på plassen, men de sådde havre og potet. Sivert som bodde her i 1860-åra var en mann som ble lagt merke til. Han kom fra Mære og livnærte seg som skomaker. Som ung hadde han tjenestegjort i Kongens garde i Stockholm, og det var bare staute og stramme karer som ble tatt ut til slik tjeneste ! Dette var i unionstida med Sverige: 1814 - 1905 (91 år). Unionen var en “personalunion” med to separate stater og et overhode - kongen. Landene hadde felles konge og utenriksminister, men egen regjering og statsminister. Kongen hadde garde med soldater fra begge land. Det var her Sivert ble utvagt til å tjenestegjøre i 1850-åra.

Når den rake og velbygde karen kom gående var det lett å se at han vart en atlet. Han var en veltalende mann folk så opp til og respekterte.

* Difteri: En akutt infeksjon i svelg og luftveier som det ikke fantes medisiner for på denne tida. I dag får alle barn
vaksine for difteri, stivkrampe og kikhoste.

Husmannsplassen Skogen

(Illustrasjonsbilde)

"Skogen" var en husmannsplass under Kvam nedre som lå rett ovenfor her. Han som rydda plassen het Olav Halvorson, født 1820, og kom fra Gudbrandsdalen. Olav var gift med Serina Olsdatter. Sammen fikk de 2 barn, men Serina døde når barna var små, og Olav måtte finne seg en ny kone: Massi Bruås født1829.

De dyrka opp bra med jord, og hadde i 1875 (25 år etter han starta å rydde jord), både ku og sauer. De hadde plassen til ut i 1890 åra, men da tok helsa til å skrante, barna hadde reist ut, og Olav og Massi kunne ikke klare seg selv lenger. De ble da "satt på legd" i bygda, noe som var vanlig på den tida for de som ikke hadde familie til å ta vare på seg. Se egen sak til venstre.

Plassen ble nå solgt til Martinus Stene som tilleggsjord til Stene.

Fra “Legd” til folketrygd

Bilde: Utvask etter ei som hadde dødd på legd. Tegnet av Amund Hagen via Historiefortelleren.no

“Legd” skriver seg fra 1200-tallet og var en form for omsorg for uforsørgede og fattige, der de ble flyttet fra gård til gård på omgang (også kalt husgang tilbake i vikingetida). Her fikk de mat og husrom, f.eks i 2 uker, før de ble sendt videre til neste gård.

Dette ble lovfestet i Frostatingsloven i 1276, og de som tok til seg personer på denne måten fikk en viss sum i støtte. Ordningen varierte etter helsetilstanden. De med dårligst helse fikk oppsatte ruter som måtte følges, mens de som til dels var arbeidsføre ble auksjonert bort i en omvendt auksjon. Den som bød minst i godgjørelse (dvs. penger i støtte) fikk tilslaget på den delvis arbeidsføre ut fra en forutsetning om at han kunne arbeide litt - og dermed hadde en verdi.

Det gjaldt imidlertid å ikke bli sittende med den uforsørgede da han/hun døde, da måtte en betale begravelseskostnader !

Fattigkommisjonen

Fra midten av 1700-tallet ble en “fattigkommisjon” oppnevnt i hver bygd. Denne bestod av presten og lensmann samt et par høyerestående personer. Det var disse som avgjorde hvem som skulle få hjelp, og hvordan. Kravene til å få hjelp ble etterhvert skjerpet, blant annet måtte en ha borett i kommunen (minst 3 år med arbeid). Det var forbundet med skam å få hjelp.

Frivillig pensjonsordning

I 1906 eksisterte det en frivillig ordning mellom arbeidstaker og arbeidsgiver om å sette av et lite beløp til pensjon. Også staten var noe delaktig. Men ordningen ble lite brukt for folk trengte det de tjente til livets opphold, så den fikk liten respons. 1935 var det bare hver 4 de arbeidstaker medlem i en fagforening - som styrte ordningen.

Mot dagens trygdeordninger

I 1936 kom lov om Alderstrygd. Denne var behovsprøvd, så det var mange som ikke fikk. F.eks de som hadde “kår” på gårdene eller annen inntekt.

1 1939 kom Arbeidsledighetstrygd. Under krigen ble mange av de sosiale godene tatt bort, men etter krigen var det nok mer samhold og en sosial holdning blant folk. I 1946 kom barnetrygda (vi trengte mer folk).
I 1957 kom syketrygd til alle. I 1959 ble det alderstrygd til alle uten behovsprøving. I 1961 kom uføretrygden. I 1967 - folketrygd fra 70 år, som ble senket til 67 år i 1973.

Røgrinda («Raugrinda»)

Røgrinda

Dette var en husmannsplass under Røvika fra midten av 1800-tallet. De første som bodde her var Henrik Hanson fra Sparbu, og Nella Jakobsd. Henrik var tømmermann. Neste driver var sønnen deres Hans, født 1859, og kona Anna. Rundt 1900 kjøpte Hans og Anna seg jord ved Hogstad og bygde seg hjem der ("Grindvold").

I 1902 flyttet Jämten Ole Nilson fra Åre hit. Han ble gift med Margrete fra "Håggån" (Håggåholmen/Jonholmen/Haugen friområde i dag), og de hadde plassen fram til 1910 da de flyttet tilbake til Jämtland. Nå ble plassen lagt tilbake til hovedgården Røvika, og i 1924 ble plassen slått sammen med "Rødenget" og kjøpt av vegvokter Jørgen Gran. Sammen med kona Margrete bygde de opp bruket Granheim, som også ble kalt "Skogen".

Stene

Bilde: Det var nok ikke slik dyra fikk vannet servert i 1780, men snarere i et oppkomme nedenfor husa. Området her har fått navnet “Smørbekken”. Navnet stammer fra den tiden bøndene på Sakshaug hadde “drikkestasjon” her på vei til og fra sommerbeite på Nordfjellet. Da fikk de som bodde på plassen smør i vederlag.

Stene

Eiendommens høyeste punkt. Det var i år 1886 at eiendommen fikk navnet Stene.
Mortinus Petterson Melhus ble gift med datteren (Ingeborg Margrete) fra plassen, som til da hadde vært husmannsplass under Kvam nedre.

Mortinus og Ingeborg kjøpte bruket og kalte det «Stene», de tok også Stene som
familienavn. Som husmannsplass fikk stedet også kallenavnet «Smørbekken». Mot slutten av 1890 åra fikk Mortinus og Ingeborg også kjøpe naboplassen «Skogen», som tilleggsjord.

Så kan en spørre seg om hvordan ungdommene hadde råd til å kjøpe seg jord og hus på den tida ?

Mortinus var av tysk militær slekt (Bruneck), og militært befal hadde i den tida god betaling. Det var mange av dem som kjøpte gård flere steder på Inderøy. Faren til Mortinus kjøpte Litle Ulven. Farfaren hadde gård på Frosta, og oppgav selv at han hadde hatt 2 koner og 24 barn, derav 8 sønner i militærtjeneste !

Det er samme slekta som har vært her helt fra 1780-årene da plassen først ble ryddet til husmannsplass, og fram til i dag. Som tidligere nevnt ble plassen omtalt som "Smørbekken" (1780-1886). Navnet stammer fra tiden bøndene på Sakshaug skulle ha buskapen på sommerbeite på «Nordfjellet». Da jaga de dyrene til nordsida av bygda der det var båtskyss over fjorden. Men dyra måtte ha vann underveis, og her var det et oppkomme som aldri var tomt. Når de kom tilbake om høsten var de også innom denne drikkestasjonen. Da fikk de som bodde på plassen smør i vederlag. Derav navnet: «Smørbekken».

Vandring del 3: 7. Straumen

Når vi sit her på benken som minner om eit vikingeskip, går tankane lett attende i tid. Går vi berre 50 år attende, var det nytte-trafikk her på sjøen, særleg til Sundneshamna. Går vi enno 50 år attende, var det stor trafikk av jekter som frakta kalk frå Straumen.

Det vart brent kalk i stor stil frå 1873 og fram til 1920. Det vart også brent murstein og tegelrør i to ovner ved Næssberget. Siste driftsåret var 1937, men da i mindre omfang.

Eit særpreg frå den tida er at all skogen kring her vart nedhoggd til brensel. Det vart henta tømmer til kalkbrenninga heilt frå ålmeningen i Volhaugen og Flåmyra å fleire stader.

Dette var mogleg da det hadde vorte bru over Straum-sundet i 1861. Så mykje av kalkprodukta vart også frakta landevegen. Brua vi har i dag er den tredje i rekka, frå 1958. Den andre var frå 1909.

Stadig forandringar, og båttrafikken i dag er fritidsbåtar som går alt for fort motstraums og skremmar Ea og Ekallen. Men dei er gode til å manøverera seg både over og under vatnet.

Det har dei gjort i alle tider, og innretta seg etter tida som går.

Det kan ein vel seia om kyrkjebygga våre og, som vi ser herfra i all sin ynde og alderdom. Dei har ei lang og underleg historie å fortelja. Tek med berre nokre nøkkeltall og historier.

Sakshaug gamle kyrkje

Steinkyrkje bygd sist på 1100 talet. Steinen er truleg teki ut oppe i Kvistadmarka. Etter steinhoggermerkene (23 i alt) som synest i steinveggane, kan ein sjå at fleire av handverkarane var dei same som sette opp Nidarosdomen. Det finnes inventar i kyrkja frå 1600talet, altertavle, alterbord, døpefont og prekestol som enno er i bruk. Kyrkja har vorte påbygd og restaurert mange gonger opp gjennom tidene. Det var også tårn både oppe på kyrkja, og ved sida av kyrkja til ulike tider.

Slik såg kyrkja ut fram til 1880, med tårn. Men framleis nnest altertavle og alterbord frå 1692. Døypefont og preikestol frå middelalderen i dagens kyrkje.

Men i 1871 vart den nesten rasert. Det hadde komi ny kosbar kyrkje og alt som var salgbart i gamlekyrkja vart utreve og solgt. Berre steinmurane var att. (bildet) Men i 1910 vart det starta eit møysomeleg og langt arbeid for og restaurera den att. Og i 1958 kunne den innvias til bruk att.

Det er omskreve før i Vandring i tid og sted, at langs Kulturstien (Fjuruan) er det eit naust som har golv frå gamelkyrka. Dette har komi dit via fleire omvegar, m. a som kjørebru i ein driftsbygning på Kvam.

Kyrkja er i dag i bruk ved spesielle anledningar serleg i somarhalvåret da det er dårleg med oppvarming. Men om somaren er det populært med brudlaup her. Og det finnes fleire stader i nærleiken der brudlaupsfeiringa kan fortsetja.

Men når vi er attmed Gamalkyrkja, like ved låg truleg Inderøyas første bakeri: Bakarstu`n der Elling Johannesson Sakshaug (Ellen bakar) dreiv bakeri frå om- lag 1850 – 1880, og litt handel attåt. I denne «litt handel», låg det vissnok også sal av brennevin. Mange vart nok kvitt vel mykje pengar før tørsten var sløkt. Ein kan lesa at mange av desse sjenkarane hadde pengar til gode hos folki alle samfunnslag.

I 1871 fekk Inderøy ny kyrkje. Da vart alt treverk revet og solgt. Ruinane av kyrkja såg slik ut som på bildet frå 1905.

Sakshaug kyrkje

Forhistoria starta i 1851, med ny lov om kyrjer og kykjegardar: Etter den skulle kyrkja ha sitteplassar til 3/10 av folketalet i soknet: 1113 sitteplassar! I gamlekyrkja var det berre 250 sitte-plassar. I tillegg var det ikkje oppvarming i gamelkyrka.

Derfor vart det i 1860 formanskapsvedtak om å bygge ny kyrkje med 1200 sitteplassar.

Men også da var det dette med budsjetdekning. Derfor var det i utgangspunktet bestemt ei trekyrkje. Tida gjekk til 1866, da kom det ny prest, Nicolai Franzen, han sette meir press på kommunen, og han vart valgt til formann i byggekomiteen. Men sist på 1866 vart Franzen sjuk, og Herman Løhcen vart ny byggeleiar. Det vart også utpekt tomt (etter fleire val: Der Gamelkirka låg, Ved Hjulstad, Kvamskogen og der kyrkja ligg i dag) Håkon Mosling vart utpekt til arkitekt og byggeleder. Mosling og Løhcen gjekk for ei steinkyrkje. Og 29/8 – 1868 gjekk kommunestyret med Ole Richter som orfører, inn for og bygge ei steinkyrke på Nedre Saxhaug, til byggekostnad maksimalt 10 800 Spd. Og 7/5 – 1869 vart grunnsteinen lagt.

Her er forklaringa på at over kirkedøra står det 1869, medan når vi snakkar om kor gamal kyrkja er bruker vi året den vart ferdig og innvigd: 6/9 – 1871!

Grunnsteinen vart lagt ned i alterfoten, der er det også dokumenter som er innlagt i ein blykasse, laga av Johannes Grove, kopparsmeden vi høyrde om i forige «vandring».

No skulle det vise seg at bygget vart både større og dyrare enn planlagt. Her har ikkje historia forandra seg til i dag! Budsjetsprekk!

Men Mosling forskudterte pengar, fekk vel att noko men ikkje alt. Rekninga på heile kyrka kom på 15 0580 Spd. Kommunen ekstrabevilga, og betalinga kom på 12 500 Spd. Resten måtte Mossling bæra!

Vi har nok mykje og takka han for, at vi har så stor og fin kyrkje! Men han skal ha sagt at arbeidet og resultatet skulle væra: «solid og smukt.» (og han helt ord)

Men no må vi taka fatt på siste stykket mot Straumen: Stien (promenaden) går etter ein opplagt vold av åkerstein og jord. Ei flott og etterlengta samanbinding av Sundnesnesset og Straumen. Når vi kjem dit bebyggelsen startar går vi opp ein bakke og kjem der Vangslivegen startar, her står det ei stor opplysningstavle om den 2 mil lange kulturstien.

Fortsett vi langs sjøen, går vi i eit forholsvis nytt bustadfelt. Dette vart etablert sist på 1970 talet. Før den tida var det berre ein sti her som gjekk forbi der det for 100 – 200 år sidan låg to husmannsplassar: Lia I og II. Den eine med jord («Kreilin») den andre utan jord. («Sjøli» i dag). Navnet Kreilin, kjem truleg av at fleire av eigarane på Sundfær på 1700 talet heitte Krey.

Når vi kjem fram til Musøra møter vi Musøra borettslag med fleire boeinheter. Dette kom opp først på 2000talet. Men her har det vore skreve historie før: Slakteri, E-verk butikk/ lager og aldersheim, alt dette måtte vike når dette boligkomplekset kom. Så kjem vi opp på Sunfærvegen, med gården Sundfær på øvre side.

Når vi fortsetter vegen går vi over Musbrua, bygd i 1816. Denne er innfallsporten til Mustrøparken og tusenårs-stedet for Inderøy. Dette er Inderøyas Vigelans-park, berre at her heiter kunstnaren Nils Aas. Her kan du vandre ein heil dag, sjå skulpturen av kommunevåpnet med sin flyndresang, og fleire kunstverk som Nils Aas har skapt, og er plasert i ein frodig natur av tre og blomar. Og så elva da, som vitnar om at ikkje alt forandrast, vatnet renn fortsat nedover bakken!

Men her i kring er det lite med parkeringsplassar, derfor må vi attende til tavla som står der Vangslia startar. Herfra går vi gangvegen opp på Vangsvegen, og svingar mot kyrkja og kyrkjestua. Her er det parkeringsplassar, (dersom det ikkje er storarrangement i kyrkja) og oppslag om Kulturstien. Her finnes også ein kasse med kartblad over kulturstien Straumen – Vangshylla, som fortel litt om dette med «Vandring i tid og sted»!

Ein slik kasse er det ved alle parkeringsplassane og gapahuker som kulturstien nyttar.

Men det beste inntryket av stien og naturen, kulturminner og historie, får du når du går denne leia langs sjøen på sørsida av Inderøy. Og opplever at «stien vi går kjem alltid attende dit vi har gått.» Slagordet til 150 års jubelanten: Norsk turistforening.

Styret i kulturstien ønsker alle velkomen, for det er når stien vert nytta vi gleder oss!

Vandring del 3: 6. Sundneshamna mot Straumen

«Hamnavegen» går frå Sundneshamna, forbi Sundnes og endar i riksv. 755. På dagens bildet ser vi i forgrunnen dei to kaiene og småbåthamna. I midten gamelkaia med lager-huset, i dag er det Stornes rederi som eig denne. Fremst er den nye betongkaia, bygd i 1989. I 1971 sette Felleskjøpet opp lagerbygninga bak, også den er no i privat eige. Så ser vi i Småbåthamna som kom i 1980.

Men på det andre bilde ser vi butiken slik den var kring 1950. Det minste raude huset ved butiken var bakeriet. Her var den sise faste bakar, Paul Strand, også kjent som mangeårig dirigent i musikklaget Laat. Før han, var det faren hans som var bakar på Sundneshamna.

Han budde rett over bukta her, i Vangslivegen i eit av dei første husa når vi kjem kulturstien.

På bildet ser vi eit kvit stue litt ovanfor butiken: «Bakarstua», eller ein av plassane som heitte Hamnvik. Her budde bakaren som var før Strandkarane, bakar Sivertsen. Han og kona var barnlause, men tok til seg ein gut som vaks opp der. Tomas heitte han, og gjekk under navnet «Tomas Bakarstun». Men når pleieforeldra døde vart heimen solgt til Anton Kvistad. Da hadde Tomas bygd seg ei lita hytte i skogen like ved. Tomas var ein harmlaus og ufarleg person, men noko orginal og annleis enn folk flest. Det eg hugsar av han, var når eg byrja å gå på fest på «Folkvang». Da sat han på ein krakk ved ovnen i ein islending og vadmelsbukse, og togg tobak. Når det vart fult med tobakspytt, spytta han berre på ovnen så det fresa. Han såg også ting som andre ikkje såg, «småkallar», og vart dei for nærgåande hytta han med tollekniven, og dei var borte! Snakka med seg sjølv, det var for han naturleg.

Ein annleis kar i ei anna tid. Han låg ingen til byrde, men fekk nok litt hjelp når det trengtes.

Når vi fortsett vår «vandring» etter Hamnavegen i ei anna tid, ser vi det har komi mange nye hus også langs denne vegen, men vi ser litt nærare på dei gamle buplassane: Først går vi forbi gamlebutikken, så litt lenger fram på venstre side ligger gården Sundvolden, eller «Spelberget» som det blir sakt til dagleg. Det var Iver Anton Kvistad og kona Olava som kom frå Klementsgjale, ein plass under Kvistad, som busette seg her kring 1900. Dette er omskreve av Alf Kvistad, i Einny Idri i 2017. Det er etterslekt til Olava og Iver Anton som bur her framleis. Og det skal vissnok finnast 160 etterkomarar etter dei spreid i alle vedensdelar!

Det var nok ein plass her før og, som vart kalla Spellmannsberget. Kansje har det vore ein møteplass der det var spel og folk hadde det moro?

På andre sida av vegen er det eit nyare hus som langt frå er noko morrohus. Her kjem avfall frå folk som er busett oppgjennom grenda her. Det kjem i rør, blir rensa, og reint vatn går ut i sjøen langt utpå. Det er visnok slutt med utedass, der restene vart dryssa i potetrada når poteten vart sett om våren. (Når eg gjekk på lanbrukskole i 1959, sa jordbrukslæraren at næringsværdien i avføringa frå eit meneske var verd 35 kr. omrekna i kunstjødnings pris!)

Når vi kjem dit vi skal ta av mot Straumen, ser vi at på motsatt side, har vegen gått beint fram og opp til Sundnes. Men vi går gårdvegen mot Svebakken. To gamle buplassar med eigne historiar frå husmannstida. Men på øvre side av vegen er ein av dei siste jordbæråkrane på Inderøy, som det var så mange av sist på 1900 talet. Triveleg syn!

Lenger fram ligg Øvre Svebakk, eller Bårdsgjale som det var kalla i 1840, når to brødre frå Straumen fekk feste på plassen. Ættlingar av desse har vore på plassen heilt til i dag. I 1914 fekk dei som mange fleire kjøpe til noko jord av Sundnes.

På andre sida av vegen ligg Svebakken. Det er to husmannsplassar som er slegi saman.

Plassen er nevnt så tidleg som i 1750 åra, da ein Lars Olson og kona Jartrud budde her.

I skiftet etter Lars i 1760, går det fram at det var etter den tid ein uvanleg stor medel etter han. Det syner at det måtte væra velstand i denne heimen! Det var både ofiserar og bønder som var skuldi denne husmannen, og truleg var det brennevinsalg som husmannen hadde berika seg på? Etter at buet var oppgjort sat enka enno med ein god medel, og kunne i den tid koma under uttrykket: «Eit godt gifte», sjølv med sine 75 år! Folketellinga i 1762 syner at da hadde ho fått ny mann. Jon heitt han og var 26 år! Han tok over både enka Jertrud, og plassen. Men 10 år etter drukna han på heimtur frå sildefiske i Sjørnafjorden; men da står det at han har fått ny kone, Guru. Også ho døyde same året.

Også vart det atter eit nytt rikt skifte. For også Litl-Ingål var eigd av denne plassen, så her vart det ein bra medel og dele. Dei hadde ikkje born, men Guru hadde fleire søsken med etterkommarar. Og da som no, når det er noko å dele, vert det mange som melder sitt slektskap når buet skulle oppgjærast. Noko som førte til mykje om og men, i følgje gamle protokollar!

Det var fleire drivarar her, fram til i 1865 da kopperslagar Johannes Grove vart husmann her.

Kopparslagaren var det Andreas Matson som henta frå Trondheim når han kjøpte Sundnes, der det vart brenneri. Da vart det mykje bruk for kopparsmed- arbeid, derfor fekk Johannes ta over husmannsplassen Svebakk, i tillegg til arbeid på Sundnes.

I 1891 vart han enkemann, men etterslekta er fortsatt her på bruket. Også her vart plassen kjøpt og forstørra når kommunen eigde Sundnes.

Vi går ned bakken til ein rasteplass, der bord og benker fortel om kva som var framkomstmidlet i tidlegare tider, båten! Lat oss gå «om- bord» og nyta utsikten.

Her får vi oversikt av Sakshaug-grenda frå ein anna vinkel enn frå Sakshauglia. Oppetter dalen her gjekk det ein bekk, men den er attlagt i røyr no. Og siste somar gjekk kornåkeren i eit over tre gårdseigendomar samanhengande! Også her ser det ut som det er langt attende til husmannstida, da ein åkerlapp var det tryggaste ein kunne ha for å overleva.

Men to ting som står like trykt som før, som for 147 år og 834 år sidan, er kyrkjene våre.

Dei kan vi sjå meir på til neste gong, for det er bygg som er bygda verdig - anten vi kallar det Gudshus eller Kulturhus!

Vandring del 3: 5. Sundneshamna

Når vi går frå Jægtvolden tar vi stien mot Sundneshamna. Dette var leia dei gjekk når dei skulle på handel eller skulle ut å reise med «dampen». På høgresida har vi ein skog av bartre og ein undervegetasjon av busk og kratt, nesten ein eventyrskog? Og bartrea her er planta av gutar som var på Sundnes den tid det var «barneheim» der. (1923 – 1948)

Litt lenger fram tar det av ein sti ned mot sjøen til ein badeplass som har vore og er «rivieraen» for folk her omkring. Men når vi høyrer namnet på plassen forstår vi den har vorte nytta til noko anna og: «Tælgøra». Som før nemnt kjem namnet Jægtvolden av at det er bygd jekter her ein gong i tida. Den tida var det nok øks som vart nytta når båtborda vart utforma, dei vart «tælga» (forma) så dei skulle passa der dei skulle nyttast. Og når det også er ei ør nedanfor her, vert det «Tælgøra».

Hit kom også Anne Kathrine Jensen, i 1848 som nybakt kone til Herman Løchen, den nye eigaren på Sundnes.

Da vart ho skyssa i ein slik «seksring» (bilde) frå Mosvik og hit til «Tælgøra», der Herman tok i mot sin livsledsager, og førte henne opp til Sundnes. Bryllaupet hadde stått på «Sjøvin» nokre dagar før. Det var tri roarar så ferda gjekk fort i finvêret. Det står også at båten hadde det norske flagg i bakskotten, og at når dei kom til lands på «Tælgøra» vart det applaus av folk som dreiv å bygge ei jekt der. (frå Håkon Løchens bok om mora)

Når vi fortsette stien, som frå Jægtvolden og til Straumen er tilrettelagt for rullestolbrukarar, får vi på venstre side utsyn mot Sakshaug-grenda, før vi kjem fram til det som vert kalla «Øverhamna». I starten var det vel berre ein husmannsplass som heiter Øverhamna her, men etter kvart har det vorte ei heil grend med både fastbuande og feriehus. Ikkje rart det når landskapet har slike velforma proporsjonar med sjøen som ramme kring det heile!

Men slik såg det nok ikkje ut kring 1850, når Fredrik Larson Gjørv og kona fekk feste på ein plass i utmarka til Sundnes på 16 tolvfenning. Dette vart Øverhamna på 8,3 da. etter dagens måleinhet. (ein tolfening er ca. ½ da). I tillegg hadde dei beiterett på «Tælgøra». (Etter det var det ikkje skogbevokst på «Tælgøra» den tida.) Fredrik var Jakteskipper og gift med Maria Andersdatter frå Ytterøy. I 1875 hadde dei to born heime, ein gut på 37 år og ei jente på 21 år! Faren døyde kring 1890, da tok yngste dottera med mora og emigrerte til Amerika.

Lorns L. Sakshaug fekk da overta plassen, og bygde nye hus der.

Ner-Hamna er omtala så tidleg som i 1737. Men det vart nok meir fart der etter 1860 åra, da Herman Løchen tok til med «landhandleri» her. Grunnen var mellom anna: I 1855 starta

Herman Løchen og Ole Richter, saman med nokre interesserte på Levanger, Innhered dampskipsselskap, og den første dampbåten, «Inhered» vart set i rutetrafikk i Trondheimsfjorden. Dermed kom det også kaie med dampskipsannløp her. Da heitte det Sundnæs Hamn. Dette var det husmannen i Øverhmna, Lorns Saxshaug som bestyrte. Da Løchen døde i 1876, fortaste Lorns med dampskips-ekspedisjon og landhandelen.

Sonen, Peder M Saxhaug overtok etter han, og kjøpte begge Hamna-plassane i 1913. Han bygde nye hus for butikkdrift og husvære for familien i Nerhamna. Det vart også bygd bakeri. Sonen Steffen Saxhaug tok over, og dreiv til 1981. Så overtok Kari og Per Saxhaug.

Aktiviteten hadde auka heile tida, men alt forandrast etter som tida går, også type aktiviteten vert forandra.

Det eg kan hugsa best frå eg var ungen, var når far og alle andre bønder fekk bod om at no kom det båt med kunstgjødning som måtte hentast når båten lossa. Da stod det lang rekke med heste- køyrarar opp gjennom Hamnavegen, sidan vart det traktorar. Men det som var felles: No vart det ein prat med yrkesbrødre, for køa var lang og lossinga tok tid. Men ingen klaga over det! Det var jo ein kombinasjon av nytte og sosialt samvær.

Men etter kvart skulle alt gå så fort, rasjonalisering, effektivisering, økonomisering er kjente ord. Etter kvart gjorde denne «-iseringa» sitt til at det ikkje kom båt på Sundneshamna lenger, og da kom køen også bort. Slik at i dag ser vi berre husa og kaia som vitnar om svunne tider. Det står også eit kultursti-oppslag her som viser litt om utviklinga på «Hamna».

Men det var jo både bensinpumpe, bakeri og bygningsvarer i tillegg til landhandel her, så det var eit viktig knutepunkt ein gong.

Her starta turen med dampbåten om dei skulle til Levanger, Trondheim eller kanskje heilt til Amerika. Det var nok mange som tok avskjed med heimbygda si her. Særleg frå 1880 – 1894, altså ein 15 årsperiode, da emigrer-inga frå Inderøy til det «forjettede» land, Amerika lokka mange: 779stykker i alt. Så tok det av noko fram til 1900, da vart det atter i ein 3 årsperiode det reiste mange. Slik at fram til 1910, var det ein ny 15 årsperiode da det drog kring 400, altså ei halvering frå førige periode. Og no tok emigrasjonen av år for år. I alt reknar ein med at det var 1500 inderøyningar som drog for og søke lykka i Amerika kring denne tida.

Her var det mange som nytta seg av båt både for gods og folk lokalt på fjorden i mange år.

Eit nytt innslag i samferdsla på Innherred vart det når jernbanen vart opna fram til Steinkjer i 1905. Det vart ein hard konkurrent for båtane.

Men vi går no vår vandring i ei anna tid, og startar etter Hamnavegen, atter eit bevis på forandring i tid og komfort: No blir det asfalt eit stykke, noko dei som tek seg fram på hjul nok sett pris på. Og nedanfor her ligg det mange fritidsbåtar i ei småbåthamn. Dei fleste ligg no bere der, som eit bevis på at vi fekk det ganske bra vi som ikkje drog til Amerika også?

Dei var nok i jamnare bruk båtane på bilde under, som er frå 1913:

Dette er sildefiskebåtar som deltok i eventyrfiske kring Straumen i åra 1912 og 1913. Det er fortalt at det var 250 fartøy, med smått og stort, og ein mannskaps-styrke på 1200.

Må vel gå ut frå at dette skapa ei stor aktivitet av mange slag, også på land på dagtid?

Fiske har til alle tider vore varierande frå «svart hav» til «havets gull» i overflod!

Som i 1891 til 1893, da var det som heile fjorden mellom Levanger og Inderøy var fylt med sild. Det vart fortalt at om natta såg fjorden ut som ein by av lanternene på drivgarnsbåtane.

Andre år var det inne i «Børgin» silda var. Det vart fiska så mykje at omsettinga vart vanskeleg, og ein del sild vart brukt til dyrefor, og også lagt i kompost til gjødsel.

Dette og fleire «sildeventyr» er omskrevi i Eyna Idri, 1994.

Til neste gong kan vi no reflektere over dette med å kaste mat, både før og no, av di at det er for mykje mat. Kva med dei som manglar mat? Dei fantets før, og finnes no!

Vandring del 3: 4. Sundnesnesset – Jægtvolden

No fortsette vi opp over Sundnesnesset. (Litt pussig namn dersom ein går til tydinga av namnet Sundnes: Det søndre nesset. Da vert Sundnesnesset: Søndre ness nesset!) Men vi forlate strandkanten og tek av opp i skogen. «Eventyrskogen» sa barna her i kring om skogen før. Her var leikeplassen der alle slags aktivitetar vart utprøvd. Som «indianar og cowboy», ein liten fotballbane var det også mellom trea. Men det var før det var nettbrett og mobilar, Facebook og appar. Men skogen har fortsatt ein trolsk stemning der berre fantasien sett grenser. Det var nok også fantasien som laga tilnamnet på området her før: «Balkan»! Namnet var nok henta frå krigane mellom fleire land i søraustlege Europa, 1912-13 og 1914. For i den tida var det visstnok litt småkrangel om mitt og ditt, om grenser og ungar, golvtuer som forsvann og poteter som kom på avveie? Under opninga av stien hausten 2016 var det nokre damer som laga ein parodi over temaet, til stor munterheit for oss som var «vandrere»!

Når vi kjem ut av skogen møter vi eit vegkryss, og no er vi i sentrum av det som var husmannsplassane på Sundnes i «Balkantida». Trikanten heiter det her, og her er det parkeringsplass for dei som vil gå tursti. Derfor står det også ei opplysningstavle her med kart og kommentarar om området her. Deriblant dette om husmannsplassen:

Stranden

På vei mot Jægtvolden finn dere den restaurerte husmannsplassen Stranden til høyre ned mot sjøen (kjem dere fra Jægtvolden har dere akkurat passert den). Fra stien ser dere øvresida av husmannsplassen, mens hovedinngangen er mot sjøen. Gå gjerne ned og kikk.

Stranden var husmannsplass under storgården Sundnes som ein av 28 husmannsplassar. Det er ukjent når denne plassen vart tatt i bruk første gang, men den første skrevne kontrakten er fra 1831 da Jon Olson Jektvollen og kona fikk feste på plassen. Det var arbeidsplikt for husmannen når jordeigaren forlangte det mot ei vanlig daglønn på 8 skl. (ca. 30 øre) I 1875 var det nye bygsler. Martin Pedersson, jordarbeidar, og kona Kristina Maria Olsdatter. Dei hadde 4 sauer og 1 gris, og sådde 1/8 tønne bygg, 1/4 tønne havre og 2 1/2 tønne poteter.

Martin og Kristina hadde mange barn, deriblant Marie og Ragna. Disse 2 er dei siste som bodde på plassen på helårsbasis. Søstrene drev jorda og sydde attåt. Ragna døde i 1941, mens Maria bodde i stua til 1971, som ho fikk kjøpe i 1954.

Fjøs og stue i same huset:

Stranden er eksempel på en vanlig byggemåte for husmannsstuene, med sammenbygd stue og fjøs.

Mens mange andre plasser er borte eller ombygd framstår denne stua så og sei - uendra. Det gjær den spesiell, og gir et viktig innblikk i datidas byggestil og levemåte på husmannsplassen. Det var for øvrig 11 plasser som gjekk under betegnelsen Stranden. Og 10 som nevnes som Nesset.

Restaurert etter gamle byggeskikker

Da nåværende eiere, Eli og Arne Berg i 2008 bestemte seg for å sette i stand stua, var det viktig at dette ble gjort ved bruk av gamle byggeskikker og materialer. Blant anna består spontaket av 24000 spon stukket ut for hånd. Som vi skjønner, mye arbeid og skjønn. For dette fikk de i 2016, Inderøy kommunes Kulturminnepris!

Maria og Ragna i hagen med to geiter. Årstall antagelig 1920/30

Maria på sine eldre dager foran hovedbygningen.

Jægtvolden

Vi fortsette vår vandring langs skogkanten mot Stranden. Skogen kallas for Petterhaugen. Her oppi finnes det fortidsminne. Men om det er ein Petter som er gravlagt der ein gong i tida, er vel tvilsamt? Men så tek vi av mot venstre, og kjem forbi ein byggeplass der det har vorte nye bustader i moderne stil. Kontrastane frå husmanns-stua er stor, det er lett å forstår at no er husmanns-tida over ! Lenger framme passerer vi ein spesiell haug: «Haraldhaugen.» Her var hoppbakken på Sundnesnesset den tida det var snø!

Men no er vi på området til Jægtvolden, og for å ta det frå starten:

Tidleg på 1800-tallet var det to Jægtvolden-husmannsplassar her, under garden Sundnes. Namnet kommer sannsynlegvis av at det i eldre tider ble bygd jekter her på volen.

Grunnleggaren av Sundnes Brenneri, Andreas Mattson solte Sundnes i 1848 til Herman Løchen og flyttet med sin familie til «Lille-garden». Eit hus han bygde litt ovanfor der Jægtvolden ligg i dag. Mattson døde i 1852. Da enka Ingeborg Anna giftet seg på nytt og flyttet, kjøpte Herman Løchen også Lille-garden i 1855.

Våningshuset som Andreas Mattson bygde på «Lille-garden» vart flytta derfrå og austover til plassen Jægtvolden der det hadde vore to husmannsplassar. Frå 1860 – 1913 var Jægtvolden bustad for distriktslegen i Nordre Innherred, seinare Inderøy distrikt. Den første av distriktslegen som budde her var Peter Martin Nedrum. Han anla den store hagen med sjeldne trær og busker ned mot fjorden. Seinare budde distriktslegane Bodom, Svane Dick, Synnestvedt og Angell der. Plassen vart fråskilt Sundnes i 1914 og solt til brenneribestyrer Ole Olsen på Sundnes Brenneri.

Pensjonat og hotell: Familien Olsen drev pensjonat i hovudbygningen («Lillegården») i 1930-åra. Frå 1945 ble husa leid ut til andre drivere. De gamle bygningane og hagen ble utskilt som eget bruk 1948, og kjøpt av Anton Tronstad i 1954. Jægtvolden er fortastt eid av familien Tronstad.

I 1976 ble Jægtvolden hel renovert og det ble heilårsdrift på pensjonatet. I 1981 overtok Kjersti og Olav Edvard Slaapgård (mor & son) drifta. Jægtvolden ble drevet som pensjonat frem til 1989. Da vart eksisterande bygg modernisert og det ble foretatt ein utbygging av 40 hotellrom og resepsjonsområde. Det gamle bygget fekk gode møterom i 2. etg. og salongar ble utvide i 1. etg. Jægtvolden hadde tatt steget frå pensjonat til hotell.

I forbindelse med nyopning trakk Kjersti seg ut av drifta, og Olav Edvard overtok alene. Stadig aukande belegg førte til at det i 2008 ble de utvida med 21 rom ned mot sjøkanten. Siste løft for hotellet var ei utbygging i 2011 av ei moderne kjøkkenfløy med et større møterom i 2. etg. Litt av ei forandring frå husmannsplassane som vart distriktets fjordhotell!

Og midt inne i dette hotellet, ligg fortsatt «Lillegården» med den gamle gruva i kjøkenet, som dannar forbindelse mellom den gamle og nye tid. Atmosfæren ligg i veggane, og er med på å gi den atmosfære og ro mange er ute etter på ein slik plass.

Eg trur vi nattar over her til neste vandring?

Vandring del 3: 3. Sundnesnesset

No fortsetter vi turen langs fjæra. Mellom åkerkanten og flomålet ser vi fleire planteslag som trives her i overgangen mellom sjø og land: Som ulike strandengtyper, bl. a. saltsivengler og driftvoller. Lenger ut finnes salturt og havgras. Det finnes også populasjoner av Havisaks.

Gruntvannsområdet annses som eit viktig sjø/vannfuglområde. Når det er tørrlagt utgjer det 380 da. (Hadde det vore i Nederland hadde det kansje vore dyrkajord?)

Men så var det denne Herman Løchen, brukseigar på Sundnes, som fekk så mykje gjort på dei 29 åra han var på Inderøy.

Første gong eg stifta kjennskap til han var når eg gjekk ut på folkeskulen. Da skulle alle elevane i avgangsklassa halda eit foredrag om ein kjent person. Når farmora mi høyrde dette, sa ho: Du som skal bli bonde må fortelle om Herman Løchen som var på Sundnes. Det er ingen person som har betydd så mykje for jordsbruket på Inderøy.Og så fortalte ho, og eg skreiv om han:

Han var født i Drøbak i 1822. Døde på Inderøy,1876. Gift med Anne Margrete Jensen fra Mosvik, i 1848.Dei hadde 9 barn: 8 døttre og sonen Håkon.

Herman var utdanna i brenneri-virksomhet i Tyskland og arbeide hos faren som dreiv fleire brenneri, før han i 1845 kom til Mosvik der A. Jensen på Vinje bruk, var i ferd med brenneribygging. Også på Sundnes var A. Mattson (daverande eigar) i ferd med slik verksomhet. Løchen var konsulent på begge plassane.

Det har vore forandringar også før i tida:

Det vart i gang satt mange større brenneri i landet på denne tida. Grunnen var alkohol-lovgivinga som vart praktisert. I 1816 vart det frigjeve for brenning på gardane. Dette førte til uhyggeleg forbruk og medfølgende problemer. Derfor vart det i 1845 bestemt at ingen kunne brenne på mindre panner enn 200 liter, og etter konsesjon. Her var det nok bruk for fagfolk som Herman Løhcen.

Og i 1847 når A. Mattson vart sjuk, og solgte Sundnes og brenneriet, vart Herman Løhcen kjøpar og eigar av alt.

Garden vart utbygd og jorda grøfta og oppdyrka, og brenneriet vidreutvikla. Han tok i bruk nye metodar og var ein føregangsmann i gardsdrift. Grøfting var heilt uvanleg i bygda, derfor hyra han erfarne grøftarar frå Skåne. Han var den første her som sådde kunstig eng og sådde tunips.

Garden vart eit mønsterbruk vide kjent.

Sonen, Håkon skriv i minneord om faren og drifta på Sundnes: «Brukets størrelse forståes når der ein sommer blev innkjørt 2000 dobbelt-spente lass høi, og det ble opptaget 6000 tønner potet, og at der en vinter stod 425 klavebundne naut på fjøset ------«

Han fekk bygd meieri på garden, det første i distriktet. Hit leverte også gardane i kring mjølka. Som vi ser var det stordrift. Men han hadde også fleire gardar: Hogstad vestre, Bosnes østre. Hogstad åtte han saman med Jørgen Richter frå 1856 til 62, seinare åleine. Her dreiv han med mykje nydyrking. (Omskreve i Eyna Idri 2012)

Han hadde også eigendomar i andre bygder: Møllebruk på Steinkjer, sagbruk i Snåsa, skogar i Snåsa og Stod og gard på Levanger.

Løchen var ein framifrå organistrator, men han trengte også mykje og god arbeidskraft. Derfor var det 22 husmenn på Sundnes. Men i tillegg var det også mange fleire som arbeide der.

Det er fortalt at han var ein streng, men rettferdig arbeidsleiar. Som fortalt var det svenskar der på grøfte-arbeid. Løchen kom ridande for å innspisere grøftarane. Ein av dei var kjent for å lura seg unna i arbeidet, så når han såg sjefen kom, skunda han seg å pisse i handa som han gnudde i håret. Når Løchen kom sa han: «Jag blir sved jag Løchen». «Jei skal lære dei sved» sa Løchen, og gav svensken eit rapp med ridepisken. Eksemplets makt!

Skulle tru han hadde nok og ordna med som godseigar og nybrotsmann både i jord, plantar og foredling av nye produkt. Men Løchen var levande interesert i bygdas ve og vel, og ville ha framsteg i mange ting. Såleis vart han også politisk engasjert, med 2 år på stortinget og ordførar i Inderøy i 8 år. Fekk etablert dampskipstrafikk på fjorden, med kai og butikk på Sundneshamn.

Bru over tidevanns-straumen ved Straumen og forbedring av vegane i bygda. Han var formann i byggenemda for ny kyrkje i Sakshaug sogn. Var med og stifta Inderøy idrettslag i 1863.

Saman med kona, gjorde han Sundnes til eit kultursentrum, der mange kjente personar var gjestar på garden. For å nemne i fleng: P, Chr. Asbjørnsen, Jørgen Mo, Andreas Munch, Ole Bull, og Aa. O. Vinje. Vidre kunstmålarar som Tidemann, Muller, Lerche, Nordgren m. fl. Og når desse kom sette han alltid av tid til omvising og gjestebud på Sundnes. Da vart naboar og venner også innvitert. Richter-familien var sjølvsagte gjester, etter som Rostad og Sundnes hadde mykje samarbeid på fleire frontar.

Men Løchen hadde også sjølv kunstneriske evner: Ein god talar, songar, gitarspelar, skreiv dikt, sanger og salmar til fleire anledningar.

Sjølv om han hadde mange samarbeidere og hjelpere, gav han mykje av seg sjølv for å få til det han ønska. Kan hende det gjekk på helsa laus. I tillegg var han ikkje redd for å låne kapital for å iverksette det han hadde tenkt.

I alle fall, siste leveåra skranta både økonomien og helsa, og før han døyde i 1876, reiste kreditorane med eigendomen. Han ville for mykje, og utakk er verdens lønn!

Men du verden kva denne mannen har betydd for framsteg i landbruk og samfunnet forøvrig. Derfor: I 1976 var eg formann i Bondelaget, da kom det forslag frå Ivar Vatn sen. at vi måtte sette opp eit verdig gravmerke på gravplassen til Herman Løchen ved Sakshaug gamle kyrkje.

Det vart henta ein granittstein i fjøra på Sundnes. Symbolikken er vel klår: Granitt er det mest solide i naturen! Etter ei markering ved gravplassen, flytta forsamlinga seg til Sundnes der det var både talar og song. Sjølvsagt vart Vinjes: «Her ser eg fagre fjord og bygder», som er skreve medan han var her, nytta. Men der og da, var det første gong Johannes Hynne: «Inderøy, bygda vår» vart framført offentleg. Kan vel seie vi har to «nasjonalsongar» på Inderøy.

Det vart ei verdig markering av ein allsidig, myndig og effektiv kulturperson.

Skulle nok skrevi mykje meir om mitt første foredrags emne frå folkeskolen, men når eg teinkjer på kor nervøs og redd eg var da eg skulle fortelle (vi skulle ikkje lesa, sa Granhus), og kor letta eg var når seansen var over, så får vi heller «vandra vidare».

På stien rundt Sundnesbukta, passerer vi ei elv. Den kjem frå Kvistad. Men oppe i dalen er det ein demning for å samle vatn til Sundnes og brenneriet. Den var det også Løchen som fekk bygd i si tid, men den forfall. I dag er den restaurert til ein triveleg rasteplass.

Når vi fortsetter langs sjøen, kjem vi til ein hage der vi får gå over plena, for å koma vidare. Her har Inderøyas første Cateringbedrift etablert seg. Det er nok slutt på husmanstida, no kan vi få maten ferdigservert heime berre ved eit tastetrykk!

Litt lenger fram ligg det eit naust der det er rasteplassar. På naustveggen er det bilder og oppslag om fuglane som trivast her på leira. Studer desse til neste gong.

Her er det kortnebbgås på vårflukt over Sundnesbukta og Sundnesbukta i haustfargar.